“Toen ik in 2011 begon aan mijn proefschrift over complottheorieën, keken veel mensen me een beetje raar aan. Complotdenken werd toen meer gezien als de hobby van een paar marginale gekkies, in plaats van een fenomeen met grote maatschappelijke gevolgen. Tegenwoordig, zeker sinds de coronapandemie, is dat beeld wel echt veranderd. Complottheorieën staan nu volop in de belangstelling. Ook ik ben de afgelopen twee jaar druk bezig geweest met bijhouden welke complottheorieën er circuleren, welke nieuwe erbij komen en hoe ze zich verspreiden.

Ongeveer een jaar geleden werd ik benaderd door een psychiater uit Groningen, die had gehoord wat ik over complottheorieën te vertellen had. Hij werkt zelf veel met patiënten met paranoïde wanen en zat met de vraag: is paranoia nou complotdenken? Of zijn dat heel verschillende dingen? Die vraag heeft geresulteerd in een artikel dat een tijdje geleden is gepubliceerd, waarin we laten zien dat er overeenkomsten maar ook belangrijke verschillen tussen de twee zijn.

Wat ik zo interessant vind aan complottheorieën is de enorme complexiteit ervan. In de wetenschap zijn we soms geneigd om te zoeken naar die ene, alles verklarende variabele, maar die is er bij dit onderwerp niet. Afgelopen twee jaar heb ik veel digitale workshops gegeven over complottheorieën, en bij elke sessie kwamen er wel mensen met voorbeelden van ‘die ene oom’ die zo slim is maar nu toch in complottheorieën gelooft. Dan zie je dus dat het zich door alle lagen van de bevolking heen kan verspreiden, en dat clichés als ‘complotdenkers zijn dom’ of ‘complotdenkers zijn slecht opgeleid’ gewoon niet kloppen. Ik vergelijk complottheorieën wel eens met een soort grabbelton, vol met ideeën waar iedereen iets uit kan halen wat bij zijn of haar situatie past. Dat is ook eigenlijk een beetje de kracht ervan: je kunt er zoveel kanten mee op.

Wat betreft de aanpak van desinformatie denk ik dat we met zijn allen nog heel erg zoekende zijn naar een manier om ermee om te gaan. Ik denk persoonlijk dat het belangrijk is om eerst bepaalde basisvragen te stellen, zoals: wat is nou eigenlijk het probleem van een complottheorie en mensen die daar geloof aan hechten? Waar maken we ons druk over? Die vragen worden wel eens vergeten. Tenslotte denk ik dat je in ieder geval moet zorgen dat je wegblijft bij het sterk veroordelen van mensen die complottheorieën aanhangen, want dan ben je het gesprek bij voorbaat al kwijt. Terwijl de oplossing uiteindelijk wel gezocht zal moeten worden in een soort permanente discussie over wat complottheorieën nu precies zijn en welke behoeftes daarachter schuilgaan. We moeten het meer dáárover hebben, in plaats van de strijd aan te gaan over complottheorie X of Y, en vaststellen wat er nou wel of niet aan klopt.”

Wil jij ook op de hoogte blijven van de laatste ontwikkelingen op het gebied van desinformatie? Word dan lid van het netwerk. Lees meer over hoe je lid kan worden.