De waarheid en niets dan de waarheid?

Hoewel alle presentaties, panelgesprekken en discussies tijdens de netwerkconferentie stevige aanbevelingen over de omgang met complottheorieën bevatten, werd ook keer op keer benadrukt dat het een complex onderwerp betreft dat veel nuance behoeft. Er is behoefte aan grijze gebieden tussen zwart en wit, het is bovendien belangrijk om voorzichtig te zijn met taalgebruik, om geen ‘wij’ en ‘zij’ contrast te creëren, en het is nodig om aandacht te houden voor de zorgen, boosheid, angsten en andere emoties die de bron kunnen zijn van het geloof in complottheorieën. 

Jaron Harambam beschreef  een groeiend wantrouwen in de traditionele media en de publieke strijd om de waarheid. Hoe gaan traditionele media hiermee om en wat is een constructieve benadering? Jaron suggereert dat journalisten niet alleen óver, maar ook mét andersdenkenden moeten praten. Deze aanpak zorgt voor een dieper begrip van hun kritiek en bevordert het maatschappelijk begrip over waarom bepaalde groepen de officiële verhalen in twijfel trekken. Ook Hedwig te Molder, onderzoeker aan de Vrije Universiteit Amsterdam, raadt journalisten aan om verder te kijken dan de factcheck en actief door te vragen naar de redenering achter twijfels. Wetenschap heeft tegenwoordig een cruciale rol in maatschappelijke discussies. We zien dat de wetenschappelijke houding die in de maatschappij al jarenlang is gestimuleerd en gewaardeerd, doorslaat naar een normverschuiving waarin men twijfelt totdat het tegendeel bewezen is. Feiten worden niet langer zonder meer geaccepteerd. Uit Hedwigs onderzoek blijkt dat alleen het corrigeren van onjuiste informatie invloed heeft op de relaties tussen conflicterende partijen. Om  feiten te laten landen is het nodig een betrouwbare, veilige omgeving te creëren waarin twijfels en zorgen worden erkend. Burgers willen ook door journalisten niet enkel geïnformeerd worden, maar ze willen overtuigd worden. 

Ook Marieke Kuypers, factchecker voor Nieuwscheckers, benadrukte het belang van een vertrouwensband bij factchecking, vooral op sociale media. Tiktok is bijvoorbeeld een platform waar mensen veel geconfronteerd worden met complottheorieën en desinformatie, omdat iedereen hierop vrijelijk meningen kan delen en een groot publiek kan bereiken. Ondanks vele factcheckinitiatieven om online desinformatie te bestrijden, slagen deze inspanningen er vaak niet in om het juiste publiek te bereiken, zoals bijvoorbeeld tieners op Tiktok. Marieke legde uit hoe zij deze jongeren toch bereikt met haar factcheckvideo’s: ze filmt altijd in informele omgevingen, bijvoorbeeld op de bank in haar huiskamer. Dit soort relateerbare content blijkt op dit kanaal effectiever dan wanneer iemand formeel gekleed in een studio zit, omdat dit een autoritair gevoel kan geven aan de kijker en dat creëert afstand. Marieke daagt factcheckers uit om hun factchecks op een minder statische manier te presenteren. Bovendien benadrukt ze dat ze onderscheid maakt tussen ‘onschuldige’, ‘grappige’ complottheorieën en desinformatie die schadelijke impact op haar doelgroep kan hebben.   

Hoe gaan journalisten om met complottheorieën?

Een panel van journalisten bestaande uit Griet de Craen (VRT), Maarten Keulemans (de Volkskrant), René Sommer (Pointer), Willem Groeneveld (Sikkom) en Tim Verheyden (VRT), besprak onder leiding van Alexander Pleijter (Nieuwscheckers) hoe journalisten omgaan met complottheorieën. Onder andere de publieke betrokkenheid, het opbouwen van vertrouwen en het geven van een stem aan afwijkende meningen werden hierin belicht.

De VRT benadrukte het belang van transparantie, het onthullen van werkprocessen, interne deskundigheid en het toegeven van fouten. Deze aanpak bevordert het vertrouwen tussen de journalist en de burger, en voorkomt wantrouwen en complottheorieën. Pointer pleitte voor het publiceren van zowel ontkrachtte als bevestigde beweringen om de geloofwaardigheid van factchecks te vergroten. Een bevestigende factcheck is geen mislukte factcheck.

Journalisten werden aangespoord om het ‘waarom’ achter afwijkende meningen te onderzoeken en een verkennende benadering van emoties, met name angst, te hanteren. Experts zijn hierbij nodig om onjuiste inhoudelijke beweringen effectief te weerleggen. De voorkeur gaat uit naar een montage boven live-uitzendingen, om zorgvuldigheid te waarborgen. De zorg gaat vooral uit naar het voorkomen van negatieve impact in de maatschappij van onjuiste uitspraken die schade kunnen doen. 

Er was in dit gesprek ook ruim aandacht voor de veiligheid van journalisten die complottheorieën onderzoeken. Zij worden geregeld met agressie bejegend; meestal verbaal en soms zelfs fysiek. Hoofdredacteuren doen er alles aan om de veiligheid van hun werknemers te waarborgen en tegelijk het journalistieke proces te beschermen. In sommige gevallen is een telefonische confrontatie genoeg om een verbaal agressieve lezer een spiegel voor te houden, maar in enkele gevallen gaat het alle redelijkheid voorbij en is de veiligheid daadwerkelijk in het geding. De panelleden beschreven hun grenzen én manieren om hiermee om te gaan.  

Onderzoek naar complottheorieën en innovatieprojecten voor digitale weerbaarheid  

Bellingcat gaf inzicht in het gebruik van Telegram als databron voor onderzoeken naar complottheorieën. De krachtige zoekmogelijkheden en open groepen van Telegram maken het een ideaal platform voor open-source onderzoek en geolocatie. Open source onderzoek is vaak gebaseerd op socialmedia posts die video’s, afbeeldingen of weblinks bevatten die vaak al verwijderd zijn. Bellingcat gaf daarom praktische stappen voor het downloaden en archiveren van video’s en links via Telegram. 

De VRT presenteerde twee innovatieprojecten gericht op het verbeteren van digitale weerbaarheid tegen desinformatie. Het project ‘Eerste Hulp Bij Twijfel’ maakt gebruik van een gepersonaliseerde aanpak om de digitale geletterdheid te vergroten met nieuwe formats en tools die twijfels opsporen en factcheckprocessen versnellen. Het project ‘Counterscam’ wil jongvolwassenen (18 tot 34 jaar) beter bewust maken over de impact van desinformatie door middel van samenwerkingen tussen influencers en journalisten. Hierbij worden verhalende fact-checks gebruikt om desinformatie tegen te gaan en tegelijkertijd jongvolwassenen effectief te bereiken op sociale mediaplatforms. 

Tijdens de conferentie is een veelzijdige verkenning gedaan van verschillende aspecten die komen kijken bij het aankaarten van complottheorieën in nieuwsmedia. Zo is een brede kijk gegeven op allerlei initiatieven die de digitale weerbaarheid binnen de samenleving  verbeteren. Ook gaf de conferentie waardevolle inzichten over hoe met genuanceerde benaderingen de verschillende perspectieven van mensen beter begrepen kunnen worden – iets wat ontzettend belangrijk is in een tijdperk waarin de geloofwaardigheid van informatie voortdurend in twijfel wordt getrokken.

Geschreven door: Anne Bothmer & Rebecca Haselhoff & Julia Conemans