Factchecking kan als krachtig middel worden ingezet om desinformatie tegen te gaan. Maar wat houdt factchecken precies in? Het antwoord op die vraag is niet eenduidig. In deze blog leg ik uit welke interpretaties er zijn, en hoe het bundelen van de verschillende interpretaties de samenwerking tussen onafhankelijke factcheckers en nieuwsorganisaties kan bevorderen en kansen kan bieden voor het versterken van de impact van factcheckingactiviteiten in het Nederlandse medialandschap.

Tussen grofweg 2012 en 2023 had menig nieuwstitel een factcheck rubriek. Denk bijvoorbeeld aan next.checkt in het (inmiddels opgeheven) nrc.next, en de Groene Claim in Trouw. Tegenwoordig zie je het fenomeen beduidend minder vaak terug op nieuwssites en pagina’s van dagbladen. Uit navraag bij landelijke dagbladen die afscheid hebben genomen van hun factchecking rubrieken blijkt dat zij het format te beperkend vinden: voor veel claims is het immers niet mogelijk om er het label ‘waar’ of ‘onwaar’ aan te hangen. Tussenvormen zoals ‘deels waar’ leidt volgens hen vooral tot verwarring. Maar dat betekent niet dat er niet meer wordt gefactcheckt.

Van publicatie tot diepgravende verificatie

Factchecking draait in de kern om het verifiëren van claims en uitspraken. Menigeen spreekt pas van factchecking als het resultaat de publicatie van een factcheck is: een presentatie van het onderzoek waarbij de gecontroleerde claim wordt bevestigd of ontkracht. Anderen bedoelen met factchecking het grondig controleren van feiten. Hoewel er door nieuwsmedia minder factchecks worden gepubliceerd, is de activiteit van factchecking volgens die laatste definitie nog altijd even relevant. Voor mij ligt de meest interessante overlap tussen die twee in de specialistische digitale verificatie-vaardigheden.

Journalisten controleren grondig of claims kloppen en audiovisueel materiaal authentiek is voordat ze erover publiceren. Daarbij maken zij steeds vaker gebruik van zeer geavanceerde digitale verificatie – waarbij onder meer online bronnen en tools zoals Open Source Intelligence (OSINT) worden gebruikt. Zo deed de NOS dit onder andere bij een verhaal over Hamas, en ook dagblad Trouw zette, samen met Bellingcat, OSINT in om een reconstructie van de Maccabi Tel Aviv-rellen in Amsterdam te maken. Factchecking kan worden gezien als onderdeel van het bredere journalistieke verificatieproces. Sommige experts spreken in dit verband van ‘interne factchecking’, waarbij verklaringen en bronnen voorafgaand aan publicatie worden geverifieerd, en ‘externe factchecking’, waarbij beweringen of citaten achteraf worden gecontroleerd en onderzocht.

Factcheckers hebben uiteenlopende achtergronden, in de regel dan wel een academische, dan wel een journalistieke . Ze werken bij nieuwsmedia, universiteiten of onafhankelijke factcheck-platforms. Niet iedereen die aan factchecking doet, beschouwt zichzelf als journalist. Evenmin noemt elke journalist die feiten controleert zich een factchecker.
Maar wie de factchecks dan ook uitvoert, en hoe de definitie dan ook wordt ingevuld, wat factcheckers en journalisten met elkaar gemeen hebben, is het doel om betrouwbare informatie te brengen en de impact van mis- en desinformatie te beperken. Uit onderzoek blijkt namelijk dat langdurige blootstelling aan mis- en desinformatie een negatieve invloed kan hebben op het vertrouwen in nieuws en in de journalistiek in het algemeen. Factchecking kan, naast het controleren van berichten, ook inzicht geven in de verspreiding en herkomst van nepnieuws binnen de samenleving.

Meer samenwerking, meer impact

Maar hoewel zowel onafhankelijke factcheckers als journalisten zich inzetten voor betrouwbare informatie, vinden ze elkaar nog te weinig. Vaak werken ze afzonderlijk, mede door het idee dat hun werk tot verschillende disciplines behoren. Samenwerkingen zijn er wel, maar blijven beperkt tot losse projecten zoals bijvoorbeeld de factchecking marathon rondom de Europese verkiezingen in 2024 en de eerder genoemde samenwerking tussen Trouw en Bellingcat bij de reconstructie van de Maccabi rellen. Toch blijkt uit die incidentele samenwerkingen dat er meer mogelijkheden zijn dan misschien in eerste instantie wordt gedacht.

Zo kunnen factcheckers journalisten ondersteunen in hun onderzoek en bijdragen aan (snellere) nauwkeurige berichtgeving, terwijl publicatie in grote nieuwsmedia de impact en zichtbaarheid van factchecks aanzienlijk kan vergroten. Bovendien wordt er veel onderzoek gedaan naar de effectiviteit van factchecking—onderzoek dat ook voor journalisten waardevol kan zijn. Tegelijkertijd wisselen factcheckers onderling regelmatig slimme tools en technieken uit, terwijl veel journalisten daar geen toegang toe hebben of de kennis daarover missen. Die kloof laat zien dat er nog veel te winnen valt in de samenwerking tussen beide groepen.

Hoe wordt factchecking toegepast in het Nederlandse medialandschap, en waar liggen de kansen en uitdagingen? Binnen BENEDMO voert Beeld & Geluid, met steun van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), onderzoek uit om deze vragen te beantwoorden. Door journalistieke praktijken en verificatietechnieken in kaart te brengen, ontstaat een scherper beeld van hoe factchecking wordt ingezet en hoe samenwerking tussen partijen de impact van factchecking kan vergroten.

Wil je op de hoogte blijven van de laatste inzichten en BENEDMO-initiatieven rond factchecking en desinformatie? Schrijf je in voor de nieuwsbrief en blijf geïnformeerd.

Laura Postma werkt als senior onderzoeker media & journalistiek bij het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. Ze houdt zich bezig met onderzoek naar desinformatie en ontwikkelingen op het gebied van factchecking en journalistiek. Daarnaast werkt zij aan de Universiteit Leiden aan haar promotieonderzoek dat zich richt op internationale journalistiek en het correspondentschap. Laura werkte ruim 15 jaar als journalist, waaronder enkele jaren als correspondent in Centraal-Europa.